DAMAL BEBEĞİ: TARİHİ VE FOLKLORİK ÖZELLİKLERİ

Damal'ın Kültürel Zenginliği

Damal, Doğu Anadolu Bölgesi'nin kuzeyinde, Ardahan iline bağlı ve Gürcistan sınırında yer alan küçük bir ilçedir. Orta Asya’dan Avrupa’ya göç eden Türk boylarının geçiş güzergâhında yer alan bu bölge, tarih boyunca Türkmen kültürünün izlerini taşıyan bir yerleşim yeri olmuştur. Günümüze kadar gelenek ve göreneklerini koruyan yöre halkı, özellikle kadın kıyafetlerinde Orta Asya Oğuz Türkleri'nin geleneksel giyim tarzını sürdürmektedir.

Yörede, geleneksel yaşam tarzının etkileri bugün hâlâ hissedilmekte, 45-50 yaş üstü kadınlar tarafından giyilen kıyafetler, Türkmen kültürünün ve göçebe yaşamın izlerini taşımaktadır. Bu kıyafetlerde kullanılan kumaşlar, bezler ve boncuklarla oluşturulan renk cümbüşü, doğayı ve gökkuşağını simgelemekte; bölgenin zengin çiçek florasını yansıtmaktadır.

Damal Bebeği’nin Ortaya Çıkışı

Yalnızca Damal ve çevresindeki birkaç köyde görülen bu özgün kıyafetler, kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılması, gelir elde edilmesi ve tanıtım amacıyla minyatürleştirilmiş ve bebek formuna dönüştürülmüştür. Bu kıyafetlerin işlendiği plastik ya da ahşap bebeklere "Damal Bebeği" adı verilmektedir.

1996 yılında Japonya’da düzenlenen “Yöresel Folklorik Bebekler Yarışması”nda, Damal Bebeği el emeği kategorisinde dünya birinciliği kazanarak uluslararası alanda da tanınırlık elde etmiştir. Damal’da bu sembolik bebek adına bir heykel de dikilmiştir.

Damal Kadın Kıyafetlerinin Sosyal ve Kültürel Anlamı

Damal kadın kıyafetleri, yalnızca geleneksel giyim unsuru değil, aynı zamanda kadının yaşı, medeni durumu, ekonomik düzeyi ve toplumsal statüsü hakkında bilgi veren sembolik ögelerdir.

1. Genç Bekâr Kız Kıyafeti

• Renkler: Genellikle yeşil, kırmızı ve sarı.

• Saç süslemeleri: Örgülü saçlar, boncuklu saç ipleri, sakandırık (çene bağı).

• Baş süsleri: Terlik, üzerine kofu (boncuklu çember), yanlarda üç top boncuk, alın kısmında siğil.

• Kıyafetler: Yelek, kolçak, döşlük, pileli arkalık, apırga, işlemeli önlük.

• Çorap: Nakışlı, yün iplikten örülmüş.

• Etek: Canlı renkli, atlas ya da kadife kumaştan.

2. Evli Kadın Kıyafeti

• Başörtüsü: Simgesel olarak beyaz "keten" örtü takılır.

• Kıyafet parçaları: Üç etek, keten, dulluk ipi, kofu, ebemkuşağı, döşlük, önlük, kolçak, kemer.

• Göğüslük: Boncukluysa "tor", kumaş/kadifeyse "döşlük".

• Etek: Daha sade tasarımlıdır.

3. Gelin Kıyafeti

• Süslemeler: Daha parlak, daha zengin. Başta terlik, kofu, ardından keten, duluk ipi, saçak, siğil (alnın ortasındaki boncuklu süs ve altın).

• Önlük, döşlük, yelek, çorap: Genç kızlarla aynıdır.

• Duvak: Ön kısmı kırmızı, arka kısmı yeşil, sarı ve mavi. Üstüne küçük bir ayna yerleştirilir.

• Etek: Saya (üç etek) üzerine etekçelik giyilir.

4. Dul Kadın Kıyafeti

• Renkler: Koyu renkler, özellikle siyah tercih edilir.

• Aksesuarlar: Sadelik ön plandadır, canlı renk ve boncuk kullanılmaz.

• Kolçak ve yelek: Mor kolçak, siyah yelek; ketenler düz beyazdır.

Damal Bebeği'nin Giysi Bölümleri

Damal Bebeği'nin kıyafetleri aşağıdaki bölümlerden oluşur:

• Keten: Beyaz kumaş, boncuk ve dikişlerle süslenmiş (sadece evli kadınlar).

• Yağlık (Vala): Baş çevresine sarılır, farklı motiflerle süslenir.

• Önlük: Dikdörtgen kumaştan, üçetek üzerine bağlanır. (Sadece evli kadınlar)

• Üçetek Entari (Saya): Peşli, üç peşli olarak da bilinir; temel kıyafet parçasıdır.

• Çorap: Kökboyası ile renklendirilmiş, yün iplikle örülmüş ve motiflidir.

• Kolçak: Geniş, bilek kısmı tasmalı, bağ ile ortadan boğumlu, farklı kumaşlardan.

• Terlik: Baş örtüsü olarak kullanılır; çene bağına "sakandırık", alın süsüne "siğil" denir.

Damal Bebeği’nde Kullanılan Malzemeler

Damal Bebeği'nin üretiminde kullanılan temel malzemeler:

• Kadife, taraklı kumaş, kaşmir

• Beyaz patiska, saten kurdele

• Vala (yağlık), dikiş ipi

• Patiklik yün ip, beyaz düğme

• Sahte altın para, iğne

• Kum boncukları

Sonuç

Damal Bebeği, yalnızca bir el sanatı ürünü değil; Orta Asya’dan gelen Türkmen kültürünün yaşayan bir temsilcisi, kadim geleneklerin görsel ifadesi ve kültürel mirasın simgesidir. Yerel ekonomiye katkı sağlayan, kadın emeğini ön plana çıkaran bu figür, hem folklorik değeriyle hem de sanatsal yönüyle ulusal ve uluslararası alanda tanıtılmaya değer eşsiz bir kültürel zenginliktir.