DAMAL BEBEĞİNİN TARİHİ VE FOLKLORİK ÖZELLİKLERİ

        Damal Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeyinde, Gürcistan sınırında, Ardahan iline bağlı küçük bir ilçedir.  Orta Asya’dan Avrupa’ya göç eden Türk boylarının geçiş güzergâhında bulunan bir yerleşim alanı olan ve burada yaşayan yöre halkı ‘’Türkmen’’ olup günümüze kadar kendi gelenek ve göreneklerini korumuşlardır. Bunun en önemli özelliklerinden biri de yörede yaşayan kadınların Orta Asya Oğuz Türklerinin kıyafetlerini kullanmalarıdır. Yörede halen geleneksel yaşam tarzının etkisi görülmekte ve bunun en önemli göstergesi de göçebe yaşam ve günümüzde 45-50 yaş üzeri bayanlar tarafından giyilen Orta Asya motiflerini taşıyan Türkmen kadın kıyafetleridir. Bu Türkmen kıyafetlerinde kullanılan kumaş, bez ve boncuğun oluşturduğu renk cümbüşü gökkuşağının tüm renklerini barındırdığı için de doğayı da temsil etmektedir.

        Bu kıyafetlerle tarihi ve kültürel bir değer yüzyıllardan günümüze taşınmaktadır. Sadece Damal ve yöresindeki birkaç köyde kullanılan bu kıyafetler Türkmen kadınlarının kıyafetinden esinlenilerek yapılan plastik  veya ahşap üzerine, yöresel motiflerle kumaş ve boncuk işleyerek  giydirdikleri minyatür bebeklere Damal Bebeği denmektedir. Geleneksel kıyafetleri kuşaktan kuşağa taşımak, kültürel değerlerimizi korumak ve gelir elde etmek amacı ile yöreye ait kıyafetler küçültülerek çalışılmıştır. Dikilen bu kıyafetler plastik bebeklere giydirilmiştir. Damal Bu giysiler de iyi bir işçilik ve el emeği ile kumaş bezler üzerine boncuklarla işlenerek 1996 yılında Japonya’da düzenlenen ‘’Yöresel Folklorik Bebekler’’ yarışmasında el emeği kategorisinde Dünya birincisi olmuştur. Bu geleneksel kıyafetler yörede saya, üç etek ve üç peşli gibi adlarla anılmaktadır. Aynı zamanda yöre halkı içinde bir geçim kaynağı olan Damal Bebeğinin Damal ilçesine de bir heykeli dikilmiştir.

Damal Bebeği’nin Giysi Özellikleri

        Damal Kadın kıyafetleri kendi içinde birçok ayrıntılar taşımaktadır. Bu ayrıntılar kıyafeti giyen kadının yaşını, gelirini sosyal ve medeni durumunu yansıtmaktadır. Bunlardan en önemlisi ve göze çarpanı evli kadın kıyafetleri ile genç kız kıyafetleri arasındaki farklılıktır. Aynı zamanda kadınların yaptıkları işe göre de kıyafetlerinde farklılıklar görülmektedir. Elbiselerin desenlerinde çiçek motifleri ağırlıktadır. Kıyafetlerdeki hâkim renkler ise bölgedeki çiçeklerin renkleri olan sarı, yeşil, kırmızı ve mavidir. Bunun nedeni de Ardahan ilinde çok çeşitli çiçekler bulunmakta olup, renklerin ve motiflerin doğadan esinlenmesidir. Türkmen kadınların kıyafetlerinin en önemli özelliklerinden biri de onları soğuk kış günlerinde sıcak, sıcak yaz günlerinde ise serin tutacak şekilde tasarlanmıştır.

Genç Bekâr Kız Kıyafeti: Genç kızların kıyafetinde genellikle yeşil, kırmızı ve sarı renk hâkimdir. Saçlar örük yapılarak saç ipi denilen boncuktan yapılmış takılarla süslenir. Ayrıca baş kısmında keten denilen boncuklarla ve düğmelerle süslenmiş beyaz örtü bulunmaz. Başa terlik, terlik üzerine de kofu denilen boncuklu çember oturtulmaktadır. Başın yanlarına ve arkasına üç top adı verilen boncuk asılmaktadır. Çeneye ise sakandırık adlı boncuklu bir bağ takılmaktadır. Kofunun altında gökkuşağını andıran renklerle süslü bir bölüm bulunmaktadır. Kız gövdesine yelek giydirilmektedir. Kollara kolçak takılmaktadır. Göğüs kısmına döşlük adı verilen boncuk ile işlenmiş bir örtü bağlanmaktadır. Bel çevresi boncuk işlemeli, ortası düğme bezeli kumaş kemer ile bağlanmaktadır. Entari yerine pileli arkalık giydirilmektedir. Entari üstüne apırga denilen dizlere kadar inen kısa entari giydirilmektedir. Arkalığın üstüne değişik desenlerde ve işlemeli önlük takılmaktadır. İç giyiminin altına işlemeli, nakışlı yün çorap giydirilmektedir. Yine genç kız kıyafetlerinin etek kısmı da farklıdır. Genç kız kıyafetlerinin etek kısımları süslü ve canlı renklerden oluşmaktadır. Etek kısmı evli ve dul kadınların giydiği gibi değildir. Atlas veya kadife kumaştan yapılmıştır.

Evli Kadın Kıyafeti: Genç kızlar evlendikten sonra başlarına keten denilen beyaz bir örtü takmaktadır. Bu baş bağlama şekli o kadının evli olduğu mesajını verir. Kadın kıyafetleri üç etek, keten, dulluk ipi, baş yeri, kofu, ebemkuşağı, göğüslük, önlük, kolçak, kemer ve saç ipinden oluşmaktadır. Göğüslüklerde boncuk kullanıldığı zaman buna tor adı verilmekte, kumaş ya da kadife kullanıldığı zaman döşlük denmektedir. Etek kısmı ise genç kızlarınkinden daha sadedir.

Gelin Kıyafeti: Yeni gelin olan genç kız kıyafeti yıllarca verdiği emek sonucu hazırlar. Genç kız kıyafetinin daha süslü ve duvaklı şekli onun gelinliği olur. Gelinin başına terlik giydirilmektedir. Terliğin üzerine kofu, baş kısmına ise keten bağlanmaktadır. Ketenin üzerine, sırta sarılan boncuklu parçaya duluk ipi denmektedir. Duluk ipinin üzerinden başa saçak adı verilen boncuktan bezek bağlanmaktadır. Yağlıklar kız başı gibi bağlanmaktadır. Gelinin alnındaki boncuklu süse siğil adı verilmektedir. Alnın orta yerinde siğile ekli bir altın bulunmaktadır. Çeneye sakandırık bağlanmaktadır. Kızlar ile gelinlerin önlüğü, döşlüğü, çorabı, kemeri ve yeleği aynıdır. Gelinin saç ipi çatal olmaktadır. Kızın saç ipine tahta adı verilmektedir. İç kıyafetler kızlarınki ile aynıdır. Eteğe köynek eteği adı verilmektedir. Bunun üzerine saya adı verilen üç etek giydirilmektedir. Üç etek daima kutnu kumaştan yapılmaktadır. Üç eteğin üzerindeki yarım eteğe etekçelik adı verilmektedir Gelinlerin yöreye özgü duvakları bulunmakta ve bu duvakların önü genellikle kırmızı renk, arka kısmı ise yeşil, sarı ve mavi renk olmaktadır. Burada kullanılan kumaşa yağlık adı verilmektedir. Ayrıca duvağın tepesine ise küçük bir ayna konulmaktadır.

Dul kadın kıyafeti: Yeşil, sarı gibi renkler kullanmamaktadır. Dul kadınların kıyafetlerinde koyu renkler, özellikle de siyah,  hâkimdir. Dul kadın kıyafetlerinde döşlük kullanılmaktadır.  Başlarında al – yeşil renkler gibi canlı renkler bulunmamaktadır. Dul kadın kıyafetlerinde mor kolçak, siyah yelek bulunmakta ve ketenler işlemesiz düz beyaz olmaktadır. Yaşlıların kıyafetleri daha sade ve daha koyu renklere sahiptir. Yaşlılar siyah tor, al kolçak ve siyah yelek giymektedir. Baş bağlama stilleri de farklıdır

Damal Bebeği’nin Giysi Bölümleri

        Damal Bebeğinin giysi bölümleri; keten,  yağlık (vala),  önlük,  üçetek entari (saya), çorap, kolçak ve terlik’ten oluşmaktadır.

Keten; düz ve beyaz bir kumaşın üzeri boncuklarla ve dikişlerle süslenir. Yalnızca evli kadınların kullandığı bu başörtüsüne keten adı verilir.

Yağlık (vala); baş kısmına çeşitli şekillerde yağlıklar sarılır.

Önlük; dikdörtgen şeklinde kumaştan yapılmıştır. Üçetek üzerine bağlanır. Önlüğü sadece evli kadınlar kullanır. Önlükler eskiden el tezgâhlarında dokunan şal kumaştan yapılırdı

Üçetek entari (saya); yörede üçetek entariye peşli, üç peşli, saya gibi isimler verilir. Kıyafetin temel unsurları bunlardır

Çorap; yörede iklimin çok serttir. Kış mevsimi uzundur. Çoraplar (kökboyası ile renk verilen) yün iplikten örülür. Bu çoraplar üzerinde de yöresel motifler bulunur.

Kolçak; üçetek entarinin üzerine giyilen kolsuz üstlüğe yelek, kollu giysiye de cepken denir. Kola bilek kısmı tasmalı; üstü büzmeli, lastikli geniş bir kolçak takılır. Kolçak değişik renkte kumaşlardan yapılır. Ortası bir bağ ile boğum yapılarak bağlanır.

Terlik; kıyafetlerde terlik denilen başlık kullanılır. Terliği tutmaya yarayan boncuk işlemeden yapılmış olan çene bağına sahandırık alındaki işlemelere ise siğil denir.

Damal Bebeği’nde Kullanılan Malzemeler

        Damal Bebeğinde kullanılan malzemeler; kadife, taraklı kumaş, kaşmir, beyaz patiska, saten kurdele, vala (yağlık), dikiş ipi, patiklik ip, beyaz düğme, sahte altın para, iğne ve kum boncuklarıdır.