El Emeği Göz Nuru Damal Bebeği
DAMAL BEBEĞİ
Damal Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeyinde, Gürcistan sınırında, Ardahan iline bağlı küçük bir ilçedir. Orta Asya’dan Avrupa’ya göç eden Türk boylarının geçiş güzergâhında bulunan bir yerleşim alanı olan ve burada yaşayan yöre halkı ‘’Türkmen’’ olup günümüze kadar kendi gelenek ve göreneklerini korumuşlardır. Bunun en önemli özelliklerinden biri de yörede yaşayan kadınların Orta Asya Oğuz Türklerinin kıyafetlerini kullanmalarıdır. Yörede halen geleneksel yaşam tarzının etkisi görülmekte ve bunun en önemli göstergesi de göçebe yaşam ve günümüzde 45-50 yaş üzeri bayanlar tarafından giyilen Orta Asya motiflerini taşıyan Türkmen kadın kıyafetleridir. Bu Türkmen kıyafetlerinde kullanılan kumaş, bez ve boncuğun oluşturduğu renk cümbüşü gökkuşağının tüm renklerini barındırdığı için de doğayı da temsil etmektedir.
Bu kıyafetlerle tarihi ve kültürel bir
değer yüzyıllardan günümüze taşınmaktadır. Sadece Damal ve yöresindeki birkaç
köyde kullanılan bu kıyafetler Türkmen kadınlarının kıyafetinden
esinlenilerek yapılan plastik veya ahşap üzerine, yöresel motiflerle kumaş
ve boncuk işleyerek giydirdikleri minyatür bebeklere Damal Bebeği
denmektedir. Geleneksel kıyafetleri kuşaktan kuşağa taşımak,
kültürel değerlerimizi korumak ve gelir elde etmek amacı ile yöreye ait
kıyafetler küçültülerek çalışılmıştır. Dikilen bu kıyafetler plastik bebeklere
giydirilmiştir. Damal Bu giysiler de iyi bir işçilik ve
el emeği ile kumaş bezler üzerine boncuklarla işlenerek 1996 yılında Japonya’da
düzenlenen ‘’Yöresel Folklorik Bebekler’’ yarışmasında el emeği kategorisinde
Dünya birincisi olmuştur. Bu geleneksel kıyafetler yörede saya,
üç etek ve üç peşli gibi adlarla anılmaktadır. Aynı zamanda yöre
halkı içinde bir geçim kaynağı olan Damal Bebeğinin Damal ilçesine de bir
heykeli dikilmiştir.
Damal Bebeği’nin Giysi Özellikleri
Damal Kadın kıyafetleri kendi içinde
birçok ayrıntılar taşımaktadır. Bu ayrıntılar kıyafeti giyen kadının yaşını,
gelirini sosyal ve medeni durumunu yansıtmaktadır. Bunlardan en önemlisi ve
göze çarpanı evli kadın kıyafetleri ile genç kız kıyafetleri arasındaki
farklılıktır. Aynı zamanda kadınların yaptıkları işe göre de kıyafetlerinde
farklılıklar görülmektedir. Elbiselerin desenlerinde çiçek motifleri
ağırlıktadır. Kıyafetlerdeki hâkim renkler ise bölgedeki çiçeklerin renkleri
olan sarı, yeşil, kırmızı ve mavidir. Bunun nedeni de Ardahan ilinde çok
çeşitli çiçekler bulunmakta olup, renklerin ve motiflerin doğadan esinlenmesidir.
Türkmen kadınların kıyafetlerinin en önemli özelliklerinden biri de onları
soğuk kış günlerinde sıcak, sıcak yaz günlerinde ise serin tutacak şekilde
tasarlanmıştır.
Genç
Bekâr Kız Kıyafeti: Genç kızların kıyafetinde genellikle yeşil,
kırmızı ve sarı renk hâkimdir. Saçlar örük yapılarak saç ipi denilen boncuktan
yapılmış takılarla süslenir. Ayrıca baş kısmında keten denilen boncuklarla ve
düğmelerle süslenmiş beyaz örtü bulunmaz. Başa terlik, terlik üzerine de kofu
denilen boncuklu çember oturtulmaktadır. Başın yanlarına ve arkasına üç top adı
verilen boncuk asılmaktadır. Çeneye ise sakandırık adlı boncuklu bir bağ
takılmaktadır. Kofunun altında gökkuşağını andıran renklerle süslü bir bölüm
bulunmaktadır. Kız gövdesine yelek giydirilmektedir. Kollara kolçak
takılmaktadır. Göğüs kısmına döşlük adı verilen boncuk ile işlenmiş bir örtü
bağlanmaktadır. Bel çevresi boncuk işlemeli, ortası düğme bezeli kumaş kemer
ile bağlanmaktadır. Entari yerine pileli arkalık giydirilmektedir. Entari
üstüne apırga denilen dizlere kadar inen kısa entari giydirilmektedir.
Arkalığın üstüne değişik desenlerde ve işlemeli önlük takılmaktadır. İç
giyiminin altına işlemeli, nakışlı yün çorap giydirilmektedir. Yine genç kız
kıyafetlerinin etek kısmı da farklıdır. Genç kız kıyafetlerinin etek kısımları
süslü ve canlı renklerden oluşmaktadır. Etek kısmı evli ve dul kadınların
giydiği gibi değildir. Atlas veya kadife kumaştan yapılmıştır.
Evli
Kadın Kıyafeti: Genç kızlar evlendikten sonra başlarına
keten denilen beyaz bir örtü takmaktadır. Bu baş bağlama şekli o kadının evli
olduğu mesajını verir. Kadın kıyafetleri üç etek, keten, dulluk ipi, baş yeri,
kofu, ebemkuşağı, göğüslük, önlük, kolçak, kemer ve saç ipinden oluşmaktadır.
Göğüslüklerde boncuk kullanıldığı zaman buna tor adı verilmekte, kumaş ya da
kadife kullanıldığı zaman döşlük denmektedir. Etek kısmı ise genç
kızlarınkinden daha sadedir.
Gelin
Kıyafeti: Yeni gelin olan genç kız kıyafeti yıllarca verdiği
emek sonucu hazırlar. Genç kız kıyafetinin daha süslü ve duvaklı şekli onun
gelinliği olur. Gelinin başına terlik giydirilmektedir. Terliğin üzerine kofu,
baş kısmına ise keten bağlanmaktadır. Ketenin üzerine, sırta sarılan boncuklu
parçaya duluk ipi denmektedir. Duluk ipinin üzerinden başa saçak adı verilen
boncuktan bezek bağlanmaktadır. Yağlıklar kız başı gibi bağlanmaktadır. Gelinin
alnındaki boncuklu süse siğil adı verilmektedir. Alnın orta yerinde siğile ekli
bir altın bulunmaktadır. Çeneye sakandırık bağlanmaktadır. Kızlar ile
gelinlerin önlüğü, döşlüğü, çorabı, kemeri ve yeleği aynıdır. Gelinin saç ipi
çatal olmaktadır. Kızın saç ipine tahta adı verilmektedir. İç kıyafetler
kızlarınki ile aynıdır. Eteğe köynek eteği adı verilmektedir. Bunun üzerine
saya adı verilen üç etek giydirilmektedir. Üç etek daima kutnu kumaştan
yapılmaktadır. Üç eteğin üzerindeki yarım eteğe etekçelik adı verilmektedir
Gelinlerin yöreye özgü duvakları bulunmakta ve bu duvakların önü genellikle
kırmızı renk, arka kısmı ise yeşil, sarı ve mavi renk olmaktadır. Burada
kullanılan kumaşa yağlık adı verilmektedir. Ayrıca duvağın tepesine ise küçük
bir ayna konulmaktadır.